Hàn Quốc - tí chút về lịch sử

Chả liên quan lắm khi tự nhiên ngồi đăng một bài về lịch sử Hàn Quốc. Chuyện là thế này, năm ngoái một người bạn của tôi rủ rê tham gia viết một blog về lịch sử Đông Á, tức là về Tàu, HQ, và Nhật Bản. Có một bạn học tiến sĩ lịch sử sẽ viết về Tàu, bạn tôi thì học ngành sử Nhật ở đại học, còn tôi... chả liên quan gì, nhưng cũng máu me tới thời kỳ phát triển thần kỳ của Hàn vào những năm 60-80 khiến kinh tế nhảy vọt.

Kế hoạch tan nát. Nhưng tôi đã lỡ ngồi tổng hợp tí chút kiến thức về lịch sử Hàn Quốc. Giờ ngồi đăng lên cho vui. Hai tư liệu chính là cuốn sách "Korea's place in the sun: A modern history" của Bruce Cumings, và Lý Xuân Chung. Viện Nghiên cứu lịch sử Đông Á. Đăng Tại Trung tâm nghiên cứu Hàn Quốc: http://cks.inas.gov.vn/?do=cat&category=lich-s

 

Lịch sử Cổ và Trung Đại

Hàn Quốc, hay còn gọi là Triều Tiên, là một quốc gia được hình thành trên một bán đảo nhiều núi, bao quanh ba mặt là biển. Vậy nhưng không vì thế mà Hàn Quốc cô lập. Trong lịch sử của nó, sự hiện diện của các vùng đất khác là vô cùng mạnh mẽ. Phía Tây có Trung Quốc, phía Đông có Nhật Bản, và ở phía Bắc có các tộc du mục và về sau là sự lớn mạnh dần của Nga. 

Truyền thuyết cho rằng Hàn Quốc được khởi nguồn vào thiên niên kỷ thứ 3 trước công nguyên, dưới triều vua Tan’gun tạo nên vương quốc cổ Chosun[1] (Triều Tiên). Triều Tiên vẫn là cái tên được sử dụng ở phía Bắc, mà ta hay gọi là Bắc Triều Tiên hay Bắc Hàn. Ở phía Nam, thay vào đó người ta sử dụng cụm từ Han’guk (Hàn Quốc), một cách gọi ra đời từ khoảng 1890. Tên gọi quốc tế của Hàn Quốc, tuy nhiên, lại dựa trên tên triều đại Koryo, rút gọn từ Koguryo/Goguryo (vd tiếng anh của Hàn Quốc là Korea, tiếng Pháp là Corée). Cụm từ này trong tiếng Việt có được dịch từ tiếng Hán thành Cao Ly. Trong bài viết này, chúng tôi sử dụng cụm từ Hàn Quốc và Triều Tiên tương đương nhau cho toàn bộ bán đảo từ sau khi đã được thống nhất, và dùng Bắc Hàn và Nam Hàn cho hai quốc gia phân chia vào thế kỷ 20 cho tới nay. Tương tự, hoàn toàn có thể gọi Bắc và Nam Triều Tiên. Cách gọi được lựa chọn không với hàm ý gì, chỉ nhằm ngắn gọn và quen thuộc hơn với người đọc  (Dù điều này cho thấy sức ảnh hưởng của văn hóa Nam Hàn lên tiếng Việt là mạnh mẽ hơn).

Dĩ nhiên chúng ta không có tư liệu về những niên đại cổ này về vua Tan’gun. Tất cả hầu hết là truyền thuyết, nhưng không có nghĩa là truyền thuyết không có sức mạnh của nó. Thời hiện đại, truyền thuyết được tận dụng mạnh mẽ nếu có thể với các mục đích chính trị. Nhưng xét về lịch sử, các tư liệu viết chỉ xuất hiện từ thế kỷ thứ nhất trước công nguyên (TCN). Khảo cổ cho thấy con người đã sinh sống tren bán đảo này tử nửa thiên kỷ trước. Vào khoảng thế kỷ thứ 4 TCN, một số quốc gia nhỏ trên bán đảo đã hình thành, mà trong số đó tiêu biểu nhất là Triều Tiên cổ, được ghi nhận trong sử sách của Trung Quốc. Triều Tiên cổ phát triển rực rỡ trên thời đại đồ đồng. Nó đã gây dựng được ảnh hưởng nhiều lên phía Bắc. Tuy vậy, triều Yen (1122-255 TCN) ở Trung Quốc đã hạn chế những ảnh hưởng ấy, đẩy lùi sự lớn mạnh của Triều Tiên. Cho tới triều nhà Hán ở TQ, Triều Tiên và tham vọng mở rộng của quốc gia này đã được xem là mối đe dọa tới nhà Hán và vì vậy bị nhà Hán xâm lược vào năm 108 TCN.  Nhà Hán chia Hàn Quốc thành bốn tỉnh để cai trị.

Cũng trong khoảng thời gian này, các công nghệ dựa trên đồ sắt phát triển, đem lại nền nông nghiệp mới tiến bộ hơn. Sự trồng lúa Gạo và các loại cây có hạt (grain) khác tạo điều kiện cho dân số tăng trưởng. Từ thời điểm này, Hàn Quốc thực sự là một xã hội dựa trên ruộng đất (agrarian).

Thời Tam Quốc

Trong vài thế kỷ sau sự xâm chiếm và vẫn dưới sự cai trị của Trung Quốc, một số tiểu quốc được hình thành trên bán đảo Hàn. 

Ở phía Nam có ba liên hợp, có tên gọi là Chinhan (Thìn Hàn), Mahan (Mã Hàn), và Pyonhan (Biện Hàn) – hay còn gọi là Tam Hàn. Paekche (Bách Tế) là nhà nước phát triển từ vùng Mahan.

Ở phía Bắc có Puyo (Phù Dư) và Koguryo (Cao Câu Ly). Koguryo về sau có ảnh hưởng lâu dài lên Hàn Quốc, còn Puyo yếu hơn thường hay phải dựa vào Trung Quốc để chống lại Koguryo. Tuy nhiên cuối cùng Puyo cũng suy tàn vào khoảng thế kỷ thứ 4. 

Bản đồ HQ - Sách của Bruce Cumings

Địa lý ảnh hưởng rất mạnh mẽ lên các thế lực chính trị. Điều kiện địa lý của bán đảo Hàn Quốc cho phép một quốc gia thứ ba là Silla có thể cạnh tranh với Koguryo và Paekche. Silla (Tân la) nằm ở phần trung tâm của dãy núi T’aebaek, chạy từ Bắc tới Nam gần biển Nhật Bản. 

Lịch sử gọi thời kỳ ba quốc gia này là Tam Quốc, và sự ảnh hưởng của chúng vẫn còn rất mạnh mẽ lên xã hội Hàn Quốc ngày nay. Trong số ba quốc gia kể trên, Koguryo là rộng lớn nhất, bao gồm phía Bắc bán đảo và phía đông của Mãn Châu, là vùng có địa lý hoang dã và hiểm trở. Người sáng lập quốc gia là Chumong (hay Jumong) được thần thánh hóa rất đặc sắc, còn Koguryo cho tới ngày nay được coi là nguồn cội trực tiếp của Bắc Hàn. Thế nhưng Silla mới là quốc gia thống nhất Hàn Quốc đầu tiên, chứ không phải Koguryo. Silla cũng là nơi nuôi dưỡng giai cấp quý tộc. Các tổng thống Nam Hàn từ 1961-1996 đều xuất thân từ khu vực này. Còn vùng đất phía Tây Nam Hàn Quốc, nơi thừa kế của Paekche , lại phải hứng chịu sự phân biệt đối xử từ cả hai hướng sử học của Bắc Hàn và Nam Hàn.

Thể chế tập quyền của Silla có lẽ ra đời vào nửa sau thế kỷ thứ 5. Vào thế kỷ thứ 6, nhà nước cho ra đời các biện pháp nông học như kéo cày bằng trâu bò và xây dựng  hệ thống thủy lợi phạm vi lớn. Sản lượng nông nghiệp tăng lên, tạo điều kiện cho phát triển chính trị và văn hóa. Tuy vậy, về mặt quân sự, Silla không thể bằng Koguryo. Thế nhưng khi Koguryo phát triển quá mạnh mẽ, nó tức gặp phải sự chống đối của Trung Quốc, vào thời kỳ này là nhà Tùy(581-618). Năm 551, Silla cùng với Paekche hợp quân tấn công Koguryo. Sauk hi chiếm được vùng thượng lưu sông Hàn, Silla trở mặt với quân đội Paekche và đuổi Paekche tới vùng hạ lưu sông Hàn. Silla tiếp đó lại cùng quân đội nhà Tùy và sau là nhà Đường, tấn công Koguryo. Tại đây cả quân đội nhà Tùy và nhà Đường tấn công Koguryo dữ dội, nhưng Koguryo đã kháng cự mãnh liệt. Sau này người dân Hàn Quốc coi thời kì này là những tấm gương tiêu biểu nhất chống lại sự đàn áp từ phương bắc. Nếu Koguryo không chống cự được, e rằng tất cả các tiểu quốc ở bán đảo sẽ rơi vào sự cai trị lâu dài của Trung Quốc và cuối cùng sẽ có thể bị sát nhập.  

Tuy vậy, cuối cùng Koguryo phải lùi quân lên phía Bắc, còn Paekche không thể chống lại được cả Silla và nhà Đường. Silla vào năm 668 có thể coi là đã thống nhất Hàn Quốc khi Pyongyang chính thức thất thủ, sau đó tiếp tục đẩy lùi nhà Đường khỏi bán đảovào năm 676. Giai đoạn Tam Quốc tới đây là chấm dứt, nhưng cũng là lúc mà cả ba quốc gia đã phần nhiều thu nhập các ảnh hưởng của văn minh Trung Hoa, từ bộ máy chính trị, đạo Khổng, cho tới chữ viết. Đạo Phật cũng được giới thiệu vào bán đảo và trở nên cường thịnh.

Hàn Quốc dưới triều đại Silla

Tuy Silla dành chiến thắng cuối cùng, Silla vẫn không chiếm được một phần lớn của lãnh thổ Koguryo, và từ khu vực này đã hình thành một nhà nước có tên là Parhae (Bột Hải) vào năm 698. Parhae xây dựng tường lũy để chặn Silla, mà ngày nay là Pyongyang ở phía Đông  cho tới Wonsan ở phía Tây. Vào thế kỷ thứ 8, Parhae đã chiếm giữ phần phía bắc bán đảo, tất cả phía đông nam Mãn Châu, và bán đảo Liat’ung.  Điều này tạo nên tình thế Nam-Bắc triều trong đất nước. Parhae lớn mạnh hơn cả vào giữa thế kỷ thứ 9, được nhà Đường gọi là Hải Đông thịnh quốc, tức là quốc gia hưng thịnh ở phía Đông.

Dưới triều đại Silla, Hàn Quốc đã thể hiện khá rõ ảnh hưởng từ đạo Khổng và đạo Phật. Lời thề quân đội hwarang thể hiện sự hòa trộn này.  Hwarang trọng năm điều: trung với vua, hiếu với cha mẹ, chung thủy với bạn hữu, dũng cảm trong chiến trận, và nghĩa hiệp trong chiến đấu. Silla cũng xây dựng học viện theo đạo Khổng từ năm 682, hình thành hệ thống thi cử khá giống với nhà Đường, nhưng còn đưa ra những hạn chế nhất định về dòng dõi gia tộc. Về tôn giáo, đạo Phật có sức lan tỏa vô cùng mạnh mẽ lên Silla. Đỉnh cao là sự xây dựng đền Pulguk-sa ở Kyongju. Nền văn minh của Silla được thể hiện nhiều qua điêu khắc và tồn tại cho tới ngày nay.

Silla dần suy tàn vào thế kỷ thứ 9, khi vua chúa ăn chơi sa đọa, khi các lãnh đạo địa phương bắt đầu lấn át chính quyền trung ương và có các cuộc nổi loạn. Parhae ở phía Bắc thì nằm dưới áp lực trực tiếp từ tộc Khitan (Khiết Đan) cũng như lục đục giữa các tộc trong nội quốc. Sự suy tàn của Silla giúp cho ra đời hai nhà “hậu” là hậu Paekche và hậu Koguryo. Từ nhà hậu Koguryo, dưới sự lãnh đạo của Wang Kon (Vương Kiến) là một võ tướng, hình thành nên Koryo – nguồn gốc của cái tên quốc tế Korea, kéo dài từ 918-1392.

Koryo và sự thống nhất Hàn Quốc

Wang Kon không ngừng chiến sự với Hậu Paekche trong suốt thập kỷ tiếp theo. Năm 930, Silla chính thức đầu hàng, và 935, dành chiến thắng trên hậu Paekche. Quốc gia Parhae ở phương Bắc thì tan rã bởi quân Khitan, và phần đông di cư xuống phía Nam là Koryo. Wang Kon đối xử với kẻ chiến bại rất rộng lượng, đón nhận dòng dõi từ Koguryo từ Parhae, cưới công chúa Silla, và vị vậy tao nên một vương triều thực sự thống nhất trên bán đảo.

Truyền thống từ tầng lớp thượng lưu dưới thời đại Koryo kéo dài cho tới tận thời hiện đại. Giới thượng lưu kết hợp các đặc quyền quý tộc và chính trị thông qua hôn nhân và sự sở hữu đất song song với các tước quan. Hơn thế nữa, tầng lớp này trở nên bất di bất dịch bởi do tính chất cha truyền con nối rất cứng nhắc, hết sức cản trở việc thăng tiến trong xã hội. Quyền lực đất đai và quyền lực chính trị đi đôi với nhau cực kỳ sâu sắc, chủ đất và chủ tước vị là một và thường tập trung tại thủ đô.

Thời kỳ này, thay vì phong kiến, có thể nói vẫn là một xã hội dựa trên ruộng đất. Từ thế kỷ 13 có hai nhóm quan chức là dân sự và quân sự. Hai nhóm này được biết tới cái tên là yangban. Dưới đó là lớp thường dân như nông dân, thương nhân. Dưới cùng là dân không có đẳng cấp gồm dân làm nghề mổ thịt, thuộc da, làm giải trí, được gọi là ch’onmin. Địa vị xã hội của tầng lớp này cũng là gia truyền. Tương tự, nô lệ cũng vậy. Nô lệ có thể chiếm tới 30% xã hội Koryo.

Đạo Phật tồn tại cùng đạo Khổng trong suốt triều đại Koryo, học vấn phát triển thịnh. Ban đầu Phật giáo được coi trong hơn, nhưng về sau Nho giáo trở nên cực thịnh, vậy nên văn quan được trọng hơn võ quan. Sau nội loạn, công của võ quan không được coi trọng dẫn tới nổi dậy chính biến năm 1170 dưới lãnh đạo của Jeong Jung Bu. Sau này triều đình nằm dưới quyền của các võ quan trong khoảng 100 năm tiếp đó, đình trệ phát triển của Nho giáo. Sau Jeong Jung Bu là các võ quan Gyeong Dae Seung và Yi Ưi Min. Yi Ưi Min là hậu duệ 6 đời của dòng họ Lý Dương Côn từ Việt Nam chạy sang Hàn Quốc vào cuối đời vua Càn Đức – Lý Thần Tông.

Tuy chỉ tồn tại trong năm trăm năm, nhưng Koryo trở thành một trong những nền văn minh tiên tiến nhất trên thế giới. Nó giao thoa với văn minh Trung Hoa và phát triển song song. Thậm chí gốm sứ Hàn Quốc còn dược cho là xuất sắc hơn của Trung Quốc. Hàn Quốc cũng có các tàu buôn bán, có cảng Yesong đón nhận tàu từ Ả Rập, Nhật Bản, v.v. Koryo đã sáng chế ra loại máy in có thể di chuyển được từ thế kỷ 13 (và có thể là còn sớm hơn), tức là khoảng 200 năm trước Gutenberg ra đời ở châu Âu.

Đỉnh cao của văn minh Koryo, tuy nhiên, đi cùng lúc với nội loạn trong chính nó từ các dòng tộc ngoại của vua, và bởi phát triển của Mông Cổ. Mông Cổ xâm lược Koryo vào 1231. Sau một thời gian chống cự, 6 lần trong 20 năm, cuối cùng Koryo cũng phải đầu hàng để triều cống, và kết hôn với các công chúa Mông Cổ, và một số lệ thuộc khác. Mông Cổ sau đó sử dụng quân đội Hàn Quốc để tấn công Nhật Bản vào 1274 và 1281 nhưng bất thành do một cơn bão mà lịch sử Nhật Bản gọi là kamikaze.

Nhà Minh đánh bại Mông Cổ và nhận quyền bá chủ trên cả các thuộc địa của Mông Cổ, gây áp lực lên một số phần đất phía Bắc của Koryo. Sự suy tàn của Mông Cổ, cùng với hải tặc Wa ở Nhật Bản, và giặc khăn đỏ từ Trung Quốc, tạo điều kiện cho các nhân vật quân sự cạnh tranh thâu tóm quyền lực trong triều đình. Một võ tướng, Yi Song-gye, vào năm 1392, trên đường đem quân sang Trung Quốc đã quay lại chiếm thủ đô Koryo và thành lập nên triều đại kéo dài nhất trong lịch sử Hàn Quốc, Triều Tiên, từ 1392-1910. Cái tên Triều Tiên gắn liền với Triều Tiên cổ một ngàn năm trăm năm trước, có thủ đô xây dựng ở Seoul.

---

[1] Chosun có nghĩa là buổi sáng yên bình

...

Chả biết lúc nào sẽ viết tiếp...